I wtedy przyszli Polacy… Ludność miasta i powiatu Elbląg w latach 1945–1950

Książka dr. Arkadiusza Wełniaka to wyjątkowa, oparta na źródłach historycznych, opowieść o przemianach społecznych, demograficznych i kulturowych po II wojnie światowej w Elblągu i powiecie elbląskim, które stał się nowym domem dla przesiedleńców z różnych stron Polski i Europy, autochtonów, uczestników akcji „Wisła” oraz reemigrantów z Francji. Czy przyjazd tych ludzi był świadomą decyzją, czy dziełem przypadku? Jak wyglądało życie w regionie nazywanym „laboratorium demograficznym”? Jakie wyzwania stawiała nowa rzeczywistość? Odpowiedzi na te pytania autor szukał w archiwach polskich i niemieckich oraz w unikalnych relacjach świadków tamtych czasów. Dzięki ich historiom książka nabiera emocjonalnej głębi.

To lektura obowiązkowa dla pasjonatów historii i badaczy migracji, ukazująca trudne początki osadników oraz proces kształtowania się nowej społeczności. Publikacja powstała na podstawie rozprawy doktorskiej obronionej w 2022 r. na Uniwersytecie Gdańskim i stanowi istotny wkład w badania nad historią powojennej Polski.

Spis treści

Wykaz skrótów 9
Wstęp 11
Rozdział I
Uwarunkowania historyczne i społeczno-polityczne rozwoju stosunków
ludnościowych w powiecie elbląskim 15
1.1. Powiat Elbląg w okresie przed 1945 rokiem 17
1.1.1. Charakterystyka geograficzna powiatu 17
1.1.2. Charakterystyka administracyjna powiatu elbląskiego przed 1945 rokiem 19
1.1.3. Elbląg na mapie polityczno-gospodarczej Trzeciej Rzeszy 21
1.2. Struktura demograficzna i narodowościowa powiatu Elbląg przed 1945 rokiem 22
1.3. Więźniowie i robotnicy przymusowi w latach 1939–1945 w powiecie Elbląg 25
1.4. Sytuacja polityczna i ludnościowa w powiecie elbląskim w okresie styczeń–
marzec 1945 roku 31
1.4.1. Ewakuacja i ucieczka ludności niemieckiej 31
1.4.2. Walki o Elbląg i zdobycie miasta i powiatu przez Armię Czerwoną 33
1.5. Okres wyłączności władzy Armii Czerwonej w Elblągu 35
1.6. Zaczątki polskiej administracji oraz przejęcie władzy administracyjnej 36
1.6.1. Morska Grupa Operacyjna w Elblągu 36
1.6.2. Przejęcie miasta i powiatu przez polskie władze administracyjne 39
1.7. Podziały administracyjne powiatu Elbląg w latach 1945–1950 42
1.8. Organizacja administracji w powiecie Elbląg w latach 1945–1950 46
1.8.1. Administracja ogólna i samorządowa 46
1.8.2. Działalność struktur i instytucji osiedleńczych w powiecie elbląskim 52
1.8.3. Organizacja i działalność Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Elblągu 55
1.9. Zmiany nazewnictwa miejscowego w powiecie elbląskim w latach 1945–1949 59
Rozdział II
Wysiedlenia ludności niemieckiej i zagadnienie tak zwanej ludności rodzimej w ¬powiecie Elbląg w latach 1945–1950 63
2.1. Wysiedlenie i wyjazdy dobrowolne ludności niemieckiej z powiatu elbląskiego 66
2.2. Struktura społeczno-demograficzna niemieckich mieszkańców powiatu Elbląg 74
2.3. Problem dzieci i starców niemieckich 80
2.4. Praca i reklamacje ludności niemieckiej 87
2.5. Warunki materialno-bytowe i codzienność ludności niemieckiej 96
2.6. Eksmisje i rejony ewakuacyjne dla Niemców na terenie miasta Elbląga 103
2.7. Przebieg akcji zorganizowanych wysiedleń ludności niemieckiej z powiatu Elbląg w latach 1946–1947 109
2.8. Wysiedlenia indywidualne i wyjazdy ludności do Niemiec w latach 1948–1950 125
2.9. Problematyka tzw. ludności rodzimej i przebieg weryfikacji narodowościowej w ¬powiecie elbląskim 131
2.9.1. Specyfika, położenie i liczebność ludności autochtonicznej 131
2.9.2. Działalność Komisji Weryfikacyjnej i przebieg weryfikacji narodowościowej w ¬latach 1946–1948 135
2.9.3. Ludność autochtoniczna powiatu elbląskiego w okresie poprzedzającym
wyjazdy do obu państw niemieckich w ramach akcji łączenia rodzin 140
2.9.4. Przebieg rehabilitacji narodowościowej w powiecie elbląskim i sytuacja osób ¬wpisanych na Niemiecką Listę Narodowościową 142
Rozdział III
Osadnictwo miejskie 147
3.1. Uwarunkowania osadnictwa miejskiego w Elblągu 149
3.2. Początki zorganizowanej akcji osadniczej w Elblągu i działalność Komitetu ¬Przesiedleńczego Warszawy (li-piec–sierpień 1945) 153
3.3. Napływ ludności polskiej z Kresów Wschodnich w latach 1945–1946 164
3.4. Osadnictwo w Elblągu w latach 1946–1948 178
3.4.1. Rok 1946 178
3.4.2. Rok 1947 189
3.4.3. Rok 1948 196
3.5. Osadnictwo reemigrantów polskich w Elblągu (1948–1950) 204
3.5.1. Reemigranci polscy z Francji i Niemiec 204
3.5.2. Reemigranci polscy z chińskiej Mandżurii 216
3.5.3. Reemigranci z Ameryki Łacińskiej i innych krajów 219
3.6. Przebieg i specyfika osadnictwa w Elblągu w latach 1949–1950 221
3.7. Przebieg osadnictwa w Tolkmicku 1945–1950 225
Rozdział IV
Osadnictwo wiejskie 235
4.1. Obszary wiejskie powiatu elbląskiego po zakończeniu działań wojennych 237
4.2. Początki napływu ludności polskiej na obszary wiejskie powiatu w 1945 roku 239
4.3. Uwarunkowania planowego osadnictwa wiejskiego [VIII–XII 1945] 249
4.4. Osadnictwo w poszczególnych gminach wiejskich powiatu Elbląg w 1945 roku 261
4.5. Spółdzielnia osadników w Nowym Kościele (Pogrodziu) 268
4.6. Przebieg osadnictwa wiejskiego w 1946 roku 274
4.7. Osadnictwo wiejskie w 1947 roku 282
4.8. Przesiedlenie ludności ukraińskiej na teren powiatu elbląskiego 286
4.9. Osadnictwo wiejskie w 1948 roku i akcja specjalna „P” 296
4.10. Akcja uwłaszczenia rolnego i problem regulacji gospodarstw rolnych 302
4.11. Osadnictwo w nowych gminach powiatu Elbląg 314
4.12. Schyłkowy okres planowej akcji osiedleńczej (1949–1950) 317
4.13. Państwowe majątki rolne i rolnictwo uspołecznione 320
4.13.1. Majątki Państwowych Nieruchomości Ziemskich 321
4.13.2. Spółdzielnie rolnicze i parcelacyjne 325
4.13.3. Państwowe Gospodarstwa Rolne 327
4.14. Osadnictwo nierolnicze. Krynica Morska i jej rozwój w latach 1946–1950 329
4.15. Podsumowanie 333
Rozdział V
Struktura demograficzna ludności oraz pochodzenie terytorialne mieszkańców
miasta i powiatu Elbląg 335
5.1. Zaludnienie miasta i powiatu Elbląg w latach 1945–1950 337
5.1.1 Uwarunkowania i tendencje procesu zaludnienia 337
5.1.2. Obraz statystyczny zaludnienia miasta Elbląga 338
5.1.3. Zaludnienie Tolkmicka i gmin wiejskich powiatu elbląskiego 340
5.2. Skład ludnościowy miasta i powiatu Elbląg pod względem płci i wieku 342
5.3. Ruch naturalny ludności 346
5.3.1. Problematyka rejestracji cywilnej ludności w latach 1945–1950 347
5.3.2 Rola małżeństw w kształtowaniu przyrostu naturalnego ludności
w powiecie Elbląg 351
5.3.3 Urodzenia 358
5.3.4. Zgony 362
5.4. Przyrost naturalny ludności w powiecie elbląskim 370
5.5. Pochodzenie terytorialne ludności miasta i powiatu 371
5.5.1. Elbląg 373
5.5.2 Tolkmicko i gminy wiejskie powiatu 380
Rozdział VI
Zróżnicowanie społeczno-kulturowe a przebieg procesów adaptacji i integracji mieszkańców miasta i powiatu Elbląg w latach 1945–1950 385
6.1. Przekrój społeczno-kulturowy ludności powiatu elbląskiego 387
6.1.1. Ludność rodzima 387
6.1.2. Ludność napływowa z Ziem Dawnych 390
6.1.3. Przesiedleńcy z Kresów Wschodnich 394
6.1.4. Ludność ukraińska 398
6.1.5. Reemigranci polscy i ich adaptacja 403
6.2. Czynniki integracji mieszkańców powiatu elbląskiego 409
6.2.1. Rola małżeństw mieszanych 409
6.2.2. Szkoła jako czynnik integracji 416
6.2.3. Integracyjna rola kościoła katolickiego 422
6.2.4. Rola urzędów 428
6.3. Podziały wyznaniowe mieszkańców powiatu elbląskiego po wojnie 431
6.3.1. Katolicy 431
6.3.2. Protestanci 434
6.3.3. Prawosławni i grekokatolicy 437
6.3.4. Inne grupy i mniejszości wyznaniowe oraz etniczne 440
6.4. Cudzoziemcy i mniejszości narodowościowe w w latach 1945–1950 443
6.4.1. Obywatele ZSRR i przebieg ich wysiedlenia 444
6.4.2. Inne grupy narodowościowe 447
Zakończenie 453
Bibliografia 459
Aneks 485
Wykaz nazw polsko-niemieckich powiatu elbląskiego (1945–1948) 485
Indeks osobowy 488
Indeks miejscowości 497

Więcej o książce znajdziesz na naszym blogu - wejdź tutaj.