Obywatel, nauczyciel i żołnierz

 

Franciszek Ornass (1910-1940)

 

1 września 2021 roku Rada Dzielnicy Wielki Kack oraz Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Oddział w Gdyni zaplanowały uroczystości związane z upamiętnieniem Franciszka Ornassa – przedwojennego nauczyciela z Wielkiego Kacka oraz żołnierza Września 1939 roku. W ich ramach zostanie odsłonięta pamiątkowa tablica nawiązująca do tej zasłużonej postaci. Będzie się to działo w otoczeniu pięknej zieleni nowopowstałego parku przy ul. Starodworcowej pomiędzy ulicami Nowodworcową i Solną. Uchwałą Rady Miasta Gdyni z dnia 31 marca 2021 roku wspomniany park będzie nosił imię Franciszka Ornassa. Na odwiedzających to miejsce czekają zielone tereny w otoczeniu ścieżek spacerowych i wygodnych ławeczek, a co najważniejsze ‒ drzew, które przesadzono tutaj z terenu pobliskiej budowy ‒ węzła Karwiny. W ciągu ulicy Wielkopolskiej wykopano przeszło sto młodych drzew, większość trafiła do parku Kolibki, a dwadzieścia trzy z nich znalazły miejsce w nowopowstałym skwerze przy ul. Starodworcowej. Mieszkańcy otoczyli je troskliwą opieką, a każde z nich otrzymało imię i przydzielonych opiekunów – mieszkańców dzielnicy, którzy systematycznie podlewają przesadzone drzewa. Należy dodać, że utworzenie parku to także inicjatywa mieszkańców Wielkiego Kacka, którzy zgłosili projekt w ramach gdyńskiego Budżetu Obywatelskiego. W późniejszym czasie jeden z członków wielkokackiej Rady Dzielnicy – Kajetan Lewandowski wysunął pomysł nadania imienia temu miejscu. Jako patrona zaproponował Franciszka Ornassa, co zaowocowało podjęciem uchwały Rady Dzielnicy Wielki Kack w tej sprawie 30 lipca 2020 roku. Spotkało się z pozytywnym przyjęciem przez Radę Miasta Gdyni, która podjęła niebawem uchwałę w tej sprawie.

Jeszcze dekadę temu, na spotkanie poświęcone Franciszkowi Ornassowi zorganizowane przez Koło ZKP Wielki Kack przybyło wielu dawnych uczniów, którzy pamiętali znakomicie swego nauczyciela: ‒ Jadwiga Dorsz, Elżbieta Górska, Jan Górski i rodzeństwo ‒ Elżbieta Dawidowska oraz Jan Melcer, u których mieszkał wielkokacki nauczyciel w międzywojniu. Wówczas, gościem tego spotkania była siostrzenica tej zasłużonej postaci – Teresa Thiel-Ornass, która przybliżała postać swego przodka. Nie była to pierwsza inicjatywa Koła ZKP Wielki Kack związana z pielęgnowaniem pamięci o Franciszku Ornassie. W 2004 roku z inicjatywy członków Koła, w kruchcie kościoła pw. Św. Wawrzyńca została ulokowana tablica, poświęcona pamięci ofiar II wojny światowej. Jednym z wymienionych był Franciszek Ornass.

 

Teresa Thiel-Ornass podczas spotkania dotyczącego swego przodka. Wielki Kack 2012 rok. Fot. Zofia Żywicka

 

Młodość i działalność patriotyczna 

Franciszek Ornass urodził się 15 kwietnia 1910 roku w Rajkowach (obecnie powiat tczewski) w rodzinie ziemiańskiej jako jeden z ośmiorga dzieci Rozalii i Eugeniusza Ornassów. Początkowo, edukacją rodzeństwa zajmował się nauczyciel domowy ‒ guwerner Jabłoński. Później Franciszek uczęszczał do gimnazjum w Tczewie. Po wyjeździe rodziny Ornassów do Wejherowa (wówczas siedziba powiatu morskiego) kontynuował edukację w tamtejszym Seminarium Nauczycielskim, gdzie w 1930 r. uzyskał świadectwo dojrzałości i uprawnienia do nauczania w szkołach powszechnych. Następnie odbył służbę wojskową w Szkole Podchorążych Rezerwy w Śremie (obecnie woj. wielkopolskie). Według wspomnień jego siostry ‒ Władysławy Thiel, służba w sanacyjnym wojsku bardzo wpłynęła na jego poglądy i spojrzenie na świat ‒ stał się zwolennikiem Józefa Piłsudskiego.

Po zakończeniu służby wojskowej rozpoczął pracę jako nauczyciel w Szkole Powszechnej w Wielkim Kacku (obecna dzielnica Gdyni, wówczas należąca do Chwaszczyna). Obok pracy pedagogicznej zaangażował się w działalność polityczną i społeczną ‒ został niezwykle aktywnym członkiem Polskiego Związku Zachodniego. W drugiej połowie lat trzydziestych XX wieku na polskim Pomorzu panowały już nastroje antyniemieckie, co było związane z postępującym i umacniającym się żywiołem faszystowskim w Niemczech oraz pobliskim Wolnym Mieście Gdańsku. Franciszek Ornass brał udział w wielu wiecach antyniemieckich organizowanych w Gdyni, na których przemawiał potępiając politykę faszystowską. Władysława Thiel wspominając po latach ten czas i działalność swego brata mówiła: Podziwiałam jego patriotyzm i udział w życiu politycznym kraju. (…). Pamiętam, jak którejś niedzieli podczas gościny w Rajkowach, po obiedzie Franek zerwał się, pożegnał – mimo sprzeciwu gości – całe towarzystwo, mówiąc, że musi jechać do Gdyni, gdyż razem z majorem [Stanisławem] Zauchą będą przemawiali na wiecu.

W 1938 roku Franciszek Ornass został odznaczony przez władze RP Srebrnym Krzyżem Zasługi. Zbiegło się to w czasie ze zlokalizowaniem i zlikwidowaniem niemieckiej siatki dywersyjnej działającej w Gdyni i jej okolicach. Możemy przypuszczać, że Franciszek Ornass miał w tym spory udział. Jest bardzo prawdopodobne, że na listach przygotowywanych przez Niemców, znalazł się wówczas jako jeden z wielu Pomorzan. Wedle planów niemieckich, osoby te miały być aresztowane i eksterminowane w momencie wybuchu wojny. W sierpniu 1939 roku Franciszek Ornass ożenił się z nauczycielką Heleną Ladtke. Niedługo później został zmobilizowany w stopniu podporucznika rezerwy, trafiając do 2 Baonu Strzelców Pomorskich, który zapisał niezwykle waleczną i tragiczną kartę w obronie Gdyni we wrześniu 1939 roku. Franciszek Ornass został ranny w bitwie o Kępę Oksywską (ostatnim punkcie oporu gdyńskiej obrony) i wzięty do niewoli. Jako jeniec wojenny trafił do obozu oficerskiego w Prenzlau w Niemczech (obszar wschodniej Brandenburgii). Mimo tego, że był jeńcem i oficerem Wojska Polskiego, został potraktowany przez Niemców jak więzień cywilny. Już na początku pobytu w obozie został oddzielony od innych oficerów, a następnie przetransportowany do gdańskiego więzienia Victoriaschule ‒ miejsca kaźni wielu Pomorzan. Został poddany przez Gestapo śledztwu i torturom, a następnie na mocy wyroku gdańskiego sądu – umieszczony w KL Stutthof, gdzie otrzymał numer obozowy 9709. Kilka miesięcy później – 15 czerwca 1940 roku ‒ został zastrzelony w wyniku prowokacji sfingowanej przez niemieckiego funkcjonariusza obozowego. Rodzinie przekazano wiadomość, że ich bliski zmarł na zawał serca. Dwa dni później spoczął na cmentarzu na gdańskiej Zaspie – miejscu egzekucji wielu Pomorzan. W początkowym okresie istnienia KL Stutthof w tym miejscu grzebano zwłoki zamordowanych więźniów często w workach, bez trumien. O tym, że gdyński nauczyciel został zastrzelony, zawiadomił rodzinę współwięzień, który przeżył obóz. W 1945 roku rodzina Ornassów odnalazła miejsce pochówku (słupek oznaczony numerem) i usypała mogiłę.

 

Zdjęcie ślubne Heleny i Franciszka Ornassów. Archiwum Rodziny Ornass

 

Pamięć

Franciszek Ornass został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Virtuti Militari za mężną obronę Kępy Oksywskiej. Wnioskodawcą był wspomniany wcześniej major Stanisław Zaucha, dowódca I Gdyńskiego Batalionu Obrony Narodowej i świadek działalności politycznej Franciszka Ornassa w międzywojniu. Nazwisko Franciszka Ornassa umieszczono w późniejszych latach na tablicach pamiątkowych: w kościele pw. Św. Józefa w Tczewie oraz we wspomnianej wcześniej świątyni pw. Św. Wawrzyńca w Gdyni-Wielkim Kacku. W X Liceum Ogólnokształcącym im. Gdyńskich Nauczycieli Bohaterów II Wojny Światowej w Gdyni znajduje się izba pamięci i tablica, poświęcona pamięci Franciszka Ornassa. Jego symboliczny nagrobek, autorstwa artysty, architekta i więźnia KL Auschwitz – Wiktora Tołkina, odnajdziemy na Cmentarzu Ofiar Hitleryzmu na gdańskiej Zaspie. Od 2018 roku jedna z pelplińskich ulic nosi imię Franciszka Ornassa. W taki sposób biskupie miasto uhonorowało dzielnego nauczyciela i żołnierza, którego przodkowie byli związani od wieków z kociewskimi stronami Pomorza, wielokrotnie świadcząc za polskością.

 

Nagrobek Franciszka Ornassa na Cmentarzu Ofiar Hitleryzmu na gdańskiej Zaspie. Fot. Andrzej Busler

Cmentarz na gdańskiej Zaspie – miejsce kaźni i spoczynku wielu Pomorzan. Fot. Andrzej Busler

Pamiątkowe tablice na Cmentarzu Ofiar Hitleryzmu. Fot. Andrzej Busler

Na liście zamordowanych widnieje Franciszek Ornass, którego grób znajduje się w XIV kwaterze. Fot. Andrzej Busler

 

Sztafeta obywatelska 

Od śmierci Franciszka Ornassa mija już przeszło osiemdziesiąt lat. Za swą propolską postawę patriotyczną poniósł najwyższą ofiarę. Ogromnym szczęściem jest to, że wiele następnych pokoleń Polaków nie musi już podejmować takich wyborów. Emanacją patriotyzmu w czasach pokoju jest obywatelskość, która przejawia się między innymi działaniem społecznym. Nowopowstały skwer im. Franciszka Ornassa przy ul. Starodworcowej w Wielkim Kacku jest wspaniałym przykładem takiego działania, łączącego w sobie aktywność mieszkańców oraz możliwości Budżetu Obywatelskiego. Niezwykle ważne, podkreślające tożsamość wielkokacką jest także nadanie imienia patrona, związanego z tą częścią Gdyni.

Społeczna działalność pro publico bono jest bliska rodzinie Ornassów od wielu pokoleń. W ostatniej dekadzie, niezwykle cenną inicjatywą są stypendia im. Franciszka, Ryszarda i Jana Chryzostoma Ornassów dla uzdolnionych uczniów i studentów z Kociewia, znajdujących się w trudnej sytuacji finansowej. Patroni tego stypendium wnieśli ogromny wkład z rozwój Pomorza. Franciszkowi jest poświęcony niniejszy artykuł. Ryszard Ornass (1873‒1943) po wysiedleniu z Gdańska na początku II wojny światowej, zaangażował się w działalność w Armii Krajowej. Został za to rozstrzelany w Bodzentynie (obecnie woj. świętokrzyskie). Trzeci z rodu ‒ Jan Chryzostom, po zakończeniu I wojny światowej kierował Komisją Plebiscytową w Kwidzynie na Powiślu, a następnie tworzył podwaliny sądownictwa pomorskiego organizując w latach dwudziestych ubiegłego wieku Sąd Apelacyjny w Toruniu ‒ ówczesnej stolicy woj. pomorskiego. Fundusz stypendialny został powołany za sprawą Teresy Thiel-Ornass – sędzi Sądu Okręgowego w Gdańsku i aktywnej przedstawicielki tego rodu. Wśród fundatorów znaleźli się przedstawiciele rodziny Ornassów, a także inni darczyńcy m.in. ze świata prawniczego. Przyznawaniu stypendiów im. Ornassów patronują władze Pelplina oraz Stowarzyszenie Miłośników Pelplina. Warunkiem przyznania stypendium jest przygotowanie pracy pisemnej przez aspirujących na temat swojej małej ojczyzny ‒ Kociewia i powiązania ważnych wartości: dziedzictwa kulturowego, patriotyzmu i obywatelskości w odniesieniu do wielkiej ojczyzny ‒ Polski. W intencji twórców stypendium nie sposób nie doszukać się cennej myśli wybitnego przedstawiciela ziemi kociewskiej ks. Janusza Stanisława Pasierba ‒ Małe ojczyzny uczą żyć w ojczyznach wielkich, w wielkiej ojczyźnie ludzi.

Przedstawicielki rodu: Teresa Thiel-Ornass oraz Danuta Thiel-Melerska pielęgnują pamięć o swej rodzinie publikując w 2016 roku książkę Rody pomorskie Ornass i Thiel. 1 września 2021 roku rodzina Ornass wraz z Radą Dzielnicy Wielki Kack oraz Zrzeszeniem Kaszubsko-Pomorskim Oddziałem w Gdyni wniesie kolejną cegiełkę w pielęgnowaniu historii bohaterskiego obywatela, nauczyciela i żołnierza – Franciszka Ornassa.

 

Andrzej Busler 

W tekście wykorzystano fragmenty opracowania Bogdana Wiśniewskiego z portalu „Historyczny Pelplin”. Autor artykułu składa podziękowania Pani Teresie Thiel-Ornass za cenne informacje i wskazówki związane z życiorysem Franciszka Ornassa.

 

 Franciszek Ornass (1910‒1940). Archiwum Rodziny Ornass