Gdyńskie dzielnice

Chwarzno

Kontynuujemy cykl związany z historią Gdyni, w którym prezentujemy dzieje obecnych dzielnic tego miasta, a dawniej samodzielnych miejscowości. Tym razem przybliżymy zachodnią część miasta z morza i marzeń ‒ Chwarzno.

Nazwa Chwarzno pochodzi od określeń krzak, zagajnik, chrust oraz teren pagórkowaty. Wieś powstała w średniowieczu w wyniku połączenia dwóch sąsiadujących ze sobą osad: Skrobotowa i zachodniej części Witomina. Przypuszcza się, że do początku drugiej połowy XIII wieku stanowiły one własność książęcą, z czasem podarowaną przez księcia Świętopełka Wielkiego możnym przedstawicielom rodzin gdańskich – Arnoldowi i Jakubowi. Nazwa Skrobotowo została pierwszy raz użyta w dokumencie z 31 października 1253 roku, wystawionym przez biskupa wocławskiego Wolimira. Odnosił się do określenia zasięgu parafii w Oksywiu, poprzez wyliczenie należących do niej osad. Podczas wojny z Brandenburgią w XIII wieku, właściciele Skrobotowa zdradzili księcia pomorskiego Mściwoja II i zostali za to skazani na wygnanie, natomiast ich posiadłości skonfiskowano i przeszły pod jurysdykcję książęcą. W 1277 roku Mściwoj przekazał Skrobotowo biskupowi wocławskiemu Albierzowi, jako pokrycie długu w wysokości 158 grzywien. W 1283 roku do przekazanego Skrobotowa, pomorski książę dołączył jeszcze zachodnią część Witomina. W 1294 roku po rezygnacji przez biskupa ze swych praw do dwóch osad, Mściwoj II ponownie wymieniany jest, jako ich właściciel. Jeszcze w tym samym roku opisywane ziemie, pomorski książę przekazał dwóm rycerzom – Stefanowi oraz Wojciechowi – synom podstolego gdańskiego Chwalimira. Nieznana jest dokładna data do kiedy potomkowie tego rodu byli właścicielami wymienionych dóbr. W XVI wieku Chwarzno było w rękach gdańszczan, prawdopodobnie spadkobierców wygnanych w XIII wieku dawnych właścicieli. Od tego czasu odnotowuje się wieloletnie związki własnościowe Chwarzna z Kolibkami, których właściciele z czasem skupili w swych rękach cały chwarznieński majątek. Podczas reformacji doszło na krótki czas do oderwania Chwarzna od katolickiej parafii w Oksywiu i przyłączenia do protestanckiego kościoła w Małym Kacku. Trwało to zaledwie kilkanaście lat. W pierwszej połowie XVII wieku źródła wymieniają, jako właścicieli Chwarzna gdańską rodzinę Rosenbergów. Po zakończeniu wojny ze Szwecją, wieś przeszła we władanie kolejnego gdańszczanina Daniela Ernesta Cyremberga, który był także właścicielem Kolibek, a ponadto dzierżawił również Cisowę, Chylonię i Redłowo. W tym czasie we wsi było sześć zabudowań, w których mieszkało 14 osób powyżej dziesiątego roku życia. Centralnym punktem osady był dwór, zamieszkiwany przez 5 osób. Do tej liczby trzeba doliczyć jeszcze leśnego i cztery rodziny zagrodników. W 1685 roku cały klucz dóbr kolibkowskich, wraz z Chwarznem nabył król Jan III Sobieski. Po jego śmierci odziedziczyła je królowa Maria Kazimiera z królewiczem Aleksandrem Benedyktem Sobieskim. W 1720 roku Kolibki wraz z Chwarznem nabył kasztelan elbląski Jakub Przebendowski. Po jego śmierci majątek odziedziczyła wdowa Teresa z Tarłów, która w kolejnych latach dwukrotnie wychodziła za mąż – za wojewodę czernichowskiego Józefa Remigiana Potulickiego, a następnie za szambelana królewskiego barona Karola von Stoeckena. Od 1753 roku właścicielem Chwarzna został chorąży pomorski i generał porucznik wojsk polskich – Józef Antoni Przebendowski. W 1772 roku Chwarzno zamieszkiwały 53 osoby. Wkrótce ta ilość zmalała do jedenastu osób. W rękach rodziny Przebendowskich wieś pozostała do 1793 roku, kiedy to nowym właścicielem został pruski generał Wilhelm Magnus von Brünneck. Od tego czasu miejscowość zmieniała wielokrotnie właścicieli w niewielkich odstępach czasowych. Kolejno byli nimi: gdańszczanin Daniel Gotthilf von Frantzius, porucznik Alexander Manns, rotmistrz Herrmann Bethe i firma Gebrüder Völtz zu Ueckermünde. Ze względu na trudną do wymówienia przez Niemców nazwę zmieniono ją na nową, niemiecką ‒ Völtzendorf, pochodzącą od nazwiska właścicieli firmy – Völtz. W 1904 roku majątek nabył Hans Göldel z Sopotu. Według badań Stefana Ramułta w końcówce XIX wieku Chwarzno zamieszkiwało 102 Kaszubów-katolików, 2 Kaszubów-ewangelików i 14 Niemców-ewangelików – łącznie 118 osób. Po I wojnie światowej wieś była częścią wójtostwa Wielki Kack, a w 1933 roku przeszła pod zarząd gminy zbiorczej z siedzibą w Chwaszczynie.

Międzywojnie

W okresie międzywojennym właścicielem chwarznieńskiego folwarku był gdyński restaurator Adam Słupski. W czasach II RP największą liczbę mieszkańców Chwarzno osiągnęło w 1929 roku – liczyło wtedy 150 osób. W okresie międzywojennym część obszaru Chwarzna była administrowana przez Towarzystwo Budowy Osiedli – 20 ha zostało wówczas przeznaczone na podmiejskie osiedle ogródkowe. Teren podzielono na 88 działek o powierzchni od 1800 do 2200 m². Z pomocą dotacji Funduszu Pracy wybudowano studnię i przeniesiono ze Śródmieścia Gdyni – 67 najbiedniejszych rodzin z prowizorycznych baraków. W 1937 roku miejsce to zamieszkiwało 296 osób, w tym 54 dzieci w wieku szkolnym, dla których Komitet Pomocy Dzieciom z pomocą TBO organizował akcję dożywiania. W 1945 roku miejscowość i jej okolice stały się miejscem zaciekłych walk wojsk radzieckich i niemieckich.

Resztki zabudowań dawnego folwarku. Fot. Andrzej Busler

Czas powojenny

Po II wojnie światowej cały majątek ziemski przejął Skarb Państwa. Dawny folwark stał się Państwowym Gospodarstwem Rolnym. Chwarzno weszło w skład Gromadzkiej Rady Narodowej z siedzibą w Wiczlinie, którą na początku lat 60. ubiegłego wieku włączono do Gromadzkiej Rady Narodowej w Chwaszczynie. Do 1972 roku, Chwarzno wspólnie z Wiczlinem tworzyło jedno sołectwo. 1 stycznia 1973 roku na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 20 listopada 1972 roku zostało włączone w granice miasta Gdyni. W latach 80. XX wieku na Chwarznie powstało duże osiedle domów jednorodzinnych budowane przez Młodzieżową Spółdzielnię Mieszkaniową. W 1984 roku powstała parafia rzymskokatolicka pw. Św. Urszuli Ledóchowskiej. Wydzielono ją z parafii: Św. Krzyża na Witominie, Św. Wawrzyńca na Wielkim Kacku i Św. Wojciecha w Kielnie. Budowę świątyni zapoczątkowano w 1986 roku. Jej projektantem był architekt Zbigniew Zawistowski. Ołtarz ulokowano na kaszubskim, tonowym kamieniu pochodzącym z okolicznych pól, a drewniane elementy wystroju wykonano z pali morskich, które przez 26 lat były składowymi orłowskiego mola.

Kościół pw. Św. Urszuli Ledóchowskiej. Fot. Andrzej Busler

Ostatnie dekady

Ostatnie dziesięciolecia to dynamiczny rozwój dzielnicy i stały wzrost liczby jej mieszkańców, która obecnie jest połączona z sąsiednim Wiczlinem i stanowi powierzchniowo największą dzielnicę Gdyni. Już w latach 60. ubiegłego wieku gdyńscy planiści widzieli w tym miejscu przyszłościowy obszar pod rozbudowę miasta. Z sąsiednim Wiczlinem miało stanowić tzw. Gdynię-Zachód, a docelowo miało tam zamieszkać 100 tys. mieszkańców. Wspomniane plany są systematycznie realizowane, jest to szczególnie widoczne w dwóch ostatnich dekadach ‒ zachodnia część miasta to w tym czasie główny kierunek jego rozwoju, dawne pola uprawne i łąki stopniowo ustępują miejsca zabudowie jedno i wielorodzinnej. Współczesne Chwarzno to dwa ‒ rozdzielone przez Obwodnicę Trójmiasta ‒ zespoły zabudowy. Dominuje tutaj zabudowa jednorodzinna oraz niewysoka – wielorodzinna. W skład Chwarzna wchodzą obecnie następujące osiedla: Stare Chwarzno, Sokółka I, Sokółka II, Fort Forest oraz Chwarzno Polanki. Funkcjonuje tutaj Szkoła Podstawowa nr 48 im. prof. Kazimierza Demela, którą uruchomiono w 1999 roku.

Andrzej Busler

Napisy nawiązujące do kaszubskich korzeni Chwarzna znajdziemy na tamtejszych wiatach przystankowych. Fot. Andrzej Busler

Tekst ukazał się w miesięczniku społeczno-kulturalnym "Pomerania" 9/2023.