Gdyńskie dzielnice - Grabówek

Gdyńskie dzielnice

Grabówek

Kontynuujemy cykl, związany z historią Gdyni, w którym prezentujemy dzieje obecnych dzielnic tego młodego miasta. Tematem niniejszego artykułu będzie Grabówek. Czytelników szczególnie zainteresowanych tym tematem odsyłamy do książki Tomasza Rembalskiego Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek), z którego pochodzi spora część poniższego materiału.

Nazwa Grabówek według językoznawców związana jest z miejscem gdzie rosną graby. Dziś próżno szukać dużych skupisk tych drzew w tej części Gdyni. W dawnej literaturze, ów miejscowość określana jest niekiedy, jako Grabowo. W 1932 roku Władysław Pniewski w artykule pod znamiennym tytułem Poniewieranie kaszubskich nazw miejscowych pisał: Za Gdynią leżą Grabówka (dziś przedmieście Gdyni), a nie żadne Grabowo.

Najstarsze wzmianki w źródłach pisanych o Grabówku natrafiamy w dokumencie lokacyjnym Oksywia z 1346 roku, z którego dowiadujemy się, że norbertanki zarezerwowały sobie pewien obszar, przebiegający pod wzgórza w kierunku Grabówka. Główne siedlisko osady znajdowało się wówczas u zbiegu dzisiejszych ulic Morskiej i Grabowo. Istnieją przypuszczenia, że Grabówek od przełomu XIII i XIV wieku był w posiadaniu rycerzy Rusocińskich, którzy w 1362 roku zeznali, że należał do nich od dawna. W 1382 roku stał się własnością klasztoru kartuskiego w Kartuzach. Przez bardzo krótki okres, w końcu XIV wieku wieś była w posiadaniu gdańskiej rodziny Lankau. W dokumentach z 1406 roku pochodzi pierwsza wzmianka o karczmie znajdującej się na Grabówku, która powstała prawdopodobnie w 1386 roku. W 1429 roku kartuzi przyłączyli Grabówek, jako: szczególne lenno i majątek w obrębie starych granic do sąsiedniej Gdyni z należącymi do niego 10 łanami ziemi (około 170 ha). Za to nadanie sołtys i chłopi gdyńscy zobowiązani byli oddawać klasztorowi roczny czynsz w wysokości 6 grzywien, płacony w dwóch ratach. Dodatkowo z każdego łanu mieli płacić 4 skojce i 7 denarów. Na początku XVI wieku w wyniku następstw związanych z reformacją, Grabówek odebrano zakonowi kartuskiemu i Jerzy Sokołowski przyłączył go do dzierżawionej przez siebie Chyloni. W 1526 roku w Gdańsku odbyła się rozprawa sądowa, dzięki jej postanowieniom Grabówek powrócił w posiadanie kartuzów, którzy zarządzali nim poprzez swoich dzierżawców. Byli nimi kolejno: Jan Möhsske (1663‒1667), Dalamiński (1691‒1702) i Wojciech Recht (1713‒1734). W 1683 roku Grabówek wzbogacił się o murowaną karczmę. 12 maja 1734 roku większość zabudowań wsi spłonęła w wyniku podpalenia przez wojska rosyjskie. Odbudowa zajęła kilka lat. W 1738 roku zbudowano nowy browar, a dwa lata później nową stodołę.

Miejsce serca dawnego Grabówka, obecnie skrzyżowanie ul. Morskiej i Grabowo. Fot. Andrzej Busler

Pod zaborem pruskim

W 1772 roku podczas I zaboru pruskiego, Grabówek został skonfiskowany zakonowi kartuskiemu i przeszedł na własność króla pruskiego. W tym czasie wieś zamieszkiwało 7 osób, znajdowała się tutaj jedna karczma i niewielki folwark. Dobrami zarządzał gdyński sołtys Jerzy III Blumhoff. W 1790 roku dzierżawcą Grabówka był przypuszczalnie Ferdinand Düsterwaldt. Osadę zamieszkiwało wówczas 17 osób. W latach 1795‒1798 dziedzicznym dzierżawcą karczmy w Grabówku został Antoni Ciskowski. W XIX wieku wieś stanowiła własność rodziny Düsterwaldtów. Na początku XX wieku Grabówek przeszedł na własność Arona Janzena, który znacznie go powiększył do 160 ha ziemi (100 ha ziemi ornej i ogrodów oraz 50 ha łąk, gdzie m.in. wydobywano torf), prawdopodobnie kosztem gruntów sąsiedniej Gdyni.

W międzywojniu 

Po I wojnie światowej Grabówek przeszedł na własność Skarbu Państwa, zajmując obszar 166 ha. W późniejszych latach był zarządzany wspólnie z folwarkiem w Redłowie. 10 lutego 1926 roku stał się jedną z dzielnic miasta Gdyni. W późniejszym czasie zgodnie z ustawą o rozbudowie miast, jako własność państwowa, przeznaczony został na działalność budowlaną instytucji państwowych lub zrzeszeń komunalnych i spółdzielczych. Jako pierwsze, budowę domów mieszkalnych rozpoczęło Spółdzielcze Stowarzyszenie Osad Własnych Oficerów Marynarki Wojennej. Powstały bloki oficerskie przy ul. Morskiej i Surmana oraz domki jednorodzinne przy ul. Komandorskiej i Kapitańskiej. W późniejszym czasie zbudowano tzw. kolonię robotniczą przy ul. Morskiej 108/112, a w 1934 roku otwarto Ośrodek Zdrowia. Bloki mieszkalne stanęły także przy ul. Okrzei za sprawą Gdyńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. W krótkim czasie wyrosła: Osada Kolejowa, Kolonia Urzędników Skarbowych oraz wielomieszkaniowe domy Towarzystwa Budowy Osiedli, a także tartaki Polskiego Przemysłu Drzewnego i Gdyńskiej Spółki Drzewnej. Oprócz bloków mieszkalnych architektoniczną wizytówką Grabówka międzywojnia są okazały kompleks szkół ‒ gmachy Szkoły Morskiej (obecnie Uniwersytet Morski), obiektów szkół zawodowych dla gospodarki morskiej (Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego nr 1) oraz Żeńska Szkoła Przysposobienia Zawodowego (obecny Zespół Szkół Hotelarsko-Gastronomicznych). W 1936 roku do Szkoły Podstawowej nr 5 przy ul. Orlicz Dreszera dołączyła nowa Szkoła Podstawowa nr 14 w okolicy ul. Sambora. W 1931 roku na Grabówku utworzono parafię pw. Świętej Rodziny, która istnieje do dziś. Pierwszym jej proboszczem był ks. Wojciech Surman. Od 1927 r. rozpoczęła swe funkcjonowanie Spółdzielnia Mleczarska, która później otrzymała nazwę „Kosakowo” (obszar gdzie dziś funkcjonuje hipermarket Kaufland). Na Grabówku znajdowała się również słynna wytwórnia polskich bekonów eksportowych ‒ fabryka wyrobów mięsnych Teodora Różkowskiego. W 1933 r. otwarto aptekę „Mgra Grodzkiego” oraz kino „Zorza” (późniejsza powojenna nazwa „Fala” ‒ dziś już nieistniejące). Dzielnica wzbogaciła się o restaurację „Bagatela” i bar towarzyski „Kokos”. Do 1935 roku powstały obiekty Obozu Emigracyjnego. W 1937 roku TBO rozpoczęło budowę pięciu bloków przy ul. Morskiej 91-99 wraz z ciągiem sklepów. Rok później zbudowano hale targowe. Poza wyżej wymienionymi inwestycjami istniała także mnie chlubna strona tej gdyńskiej dzielnicy. Nie wszyscy znajdowali w młodym mieście pracę i mieszkania. Na obrzeżach Grabówka powstawały nielegalne budy, w których nie było kanalizacji ani sanitariatów – miejsce to popularnie zwano Pekinem (okolice ul. Orlicz-Dreszera, Kordeckiego i Kalksztajnów). Podczas II wojny światowej Niemcy przemianowali nazwę dzielnicy na: Grabau.

Bloki oficerskie przy ul. Morskiej i Surmana. Fot. Andrzej Busler

Jedna z wizytówek architektonicznych przedwojennego Grabówka – gmach Szkoły Morskiej (obecnej Uniwersytetu Morskiego). Fot. Andrzej Busler

Przedwojenny budynek obecnego Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego nr 1. Fot. Andrzej Busler

Zabudowania kolonii robotniczej powstałej w międzywojniu. Fot. Andrzej Busler

Czasy powojenne

Po II wojnie światowej Grabówek zaistniał w zbiorowej pamięci, jako jedno z miejsc krwawej masakry Grudnia 70. Krwawe wydarzenia rozgrały się w okolicy przystanku SKM – Gdynia Stocznia. Znalazło to odzwierciedlenie w słowach znanej „Ballady o Janku Wiśniewskim”:

Chłopcy z Grabówka, chłopcy z Chyloni
Dzisiaj milicja użyła broni
Dzielnieśmy stali, celnie rzucali
Janek Wiśniewski padł (…)

Obecnie Grabówek zajmuje obszar przeszło 4 km2 i zamieszkuje go przeszło 8 tysięcy mieszkańców. Spora część tej dzielnicy jest położona w Trójmiejskim Parku Krajobrazowym. W ostatnich latach powstało tutaj sporo nowych bloków mieszkalnych, wzdłuż ulicy Morskiej powstały siedziby wielu firm. W czasach powojennych wspomniana ul. Morska wzbogaciła się o drugą nitkę komunikacyjną – jest to jedna z najważniejszych arterii komunikacyjnych Gdyni. Na terenie dzielnicy znajdują się kolejno utworzone placówki oświatowe: Szkoła Podstawowa nr 17 im. Wiceadmirała Józefa Unruga oraz Szkoła Podstawowa nr 52 im. Błogosławionego ks. komandora podporucznika Władysława Miegonia. Ostatnie dekady to także likwidacja Zespołu Szkół Przemysłu Spożywczego, który znajdował się przy ul. Grabowo 2 – w sercu dawnej wsi. W tym budynku swe miejsce znalazł Młodzieżowy Dom Kultury przeniesiony z centrum Gdyni. Przyglądając się obecnej mapie Grabówka trzeba zauważyć jedną charakterystyczną cechę: przystanek SKM Gdynia Stocznia znajduje się w obszarze Grabówka, natomiast kolejna stacja SKM Grabówek jest zlokalizowana na terenie sąsiedniej dzielnicy Leszczynki. W ostatnich latach pojawił się pomysł, aby w sąsiedztwie Zespołu Szkół Hotelarsko-Gastronomicznych ulokować lodowisko miejskie, ostatecznie jednak odstąpiono od tej inwestycji, a w jej planowanym miejscu rozpoczęto – bardzo potrzebną – budowę hali sportowej, które wzbogaci infrastrukturę wspomnianej szkoły.

 Andrzej Busler

Tekst ukazał się w miesięczniku społeczno-kulturalnym "Pomerania" 11/2023.