Gdyńskie dzielnice – Obłuże - od dużej i zamożnej wsi do miejskiej

Gdyńskie dzielnice

Obłuże – od dużej i zamożnej wsi do miejskiej sypialni

Kontynuując cykl związany z historią Gdyni, prezentujemy kolejną dzielnicę położoną w północnej części miasta – Obłuże. Od wschodu i zachodu Obłuże graniczy z Babimi Dołami, Oksywiem, a od zachodu – z opisywanym w poprzednim numerze „Pomeranii” Pogórzem. Od południa sąsiaduje z terenami przemysłowymi i portowymi, a od północy z gminą Kosakowo. Południowa część Obłuża zabudowana jest blokami mieszkalnymi, w większości z czasów PRL-u, natomiast część wysuniętą na północ zajmują rozległe ogródki działkowe, które stanowią prawie połowę powierzchni dzielnicy.

Pierwsze ślady osadnictwa odnalezione na Obłużu pochodzą z wczesnej epoki żelaza (700‒400 lat p.n.e.) oraz nieco młodszej odkrywki cmentarzyska w Obłużu – Kolonii Rybackiej (400 r. p.n.e.). Obłuże jest według językoznawców typowo polską nazwą topograficzną, oznaczającą miejsce otoczone ługowatym (czerwonawym) bagnem. Znajduje to potwierdzenie w terenie, gdyż dzielnica leży na północ od bagiennych, podmokłych brzegów Potoku Chylońskiego. Inna hipoteza mówi o tym, że nazwa pochodzi od ługu – roztworu solnego i występujących tu dawniej cennych źródeł solnych.

Pierwsza wzmianka o Obłużu i sąsiednim Pogórzu pochodzi z 1245 roku, kiedy to biskup włocławski Michał nadał klasztorowi żukowskiemu prawo do pobierania dziesięcin ze wszystkich wsi będących własnością norbertanek, w tym z Obłuża (Oblusino). W 1249 roku książę Świętopełk Wielki zatwierdził nadanie dóbr wymienionemu zakonowi. Wśród nich znalazła się Kępa Oksywska wraz ze wsią Obłuże i osadą Pogórze. Cztery lata później obie miejscowości zostały odnotowane w dokumencie biskupa włocławskiego Wolimira, określającym granice parafii oksywskiej. Ważnym dokumentem odnoszącym się do Obłuża jest przywilej Mściwoja II z 1282 roku, w którym książę potwierdza prawa norbertanek do tych ziem, a także uwalnia mieszkańców wszystkich wsi klasztornych od wszelkich służebności i czynszów prawa książęcego, tj. transportu, stróży, budowy zamków oraz dotyczących wypraw wojennych. Według tego zapisu norbertanki miały prawo pobierać od mieszkańców podatek od posiadanej ziemi; ich obowiązkiem była budowa zamku gdańskiego oraz obrona kraju w razie napaści wroga.

W 1340 roku Obłuże otrzymało od prepozyta żukowskiego przywilej lokacyjny, niestety całość tego dokumentu nie zachowała się.

W XVI wieku Obłuże zajmowało 40 łanów ziemi (około 680 ha), we wsi znajdowała się karczma. Na 26 łanach gospodarowało przypuszczalnie 11 gburów i sołtys, pozostałe 14 łanów było pustych. Zostały one zagospodarowane w późniejszym czasie przez klasztor, który założył tam folwark. Z księgi poborowej z 1662 roku dowiadujemy się, że w jego siedzibie (dworze) zamieszkiwało osiem osób powyżej 10. roku życia. W ówczesnym czasie we wsi było ponadto 7 gburów, 2 ratajów, 2 ogrodników, pasterz, owczarz, sołtys i karczmarz.

W XVII wieku Obłuże było w posiadaniu rodziny Częstków. Bartłomiej, pierwszy sołtys z tej rodziny, otrzymał od klasztoru sołectwo za wierną służbę. Kolejnym sołtysem był jego syn Maciej, a po jego śmierci dobra przejęła córka Katarzyna, która wyszła za mąż za Michała Fichta. W 1780 roku majątek odziedziczył ich syn Paweł I Ficht, a w 1816 roku – wnuk Jan.

Pierwsze wzmianki o karczmarzu z Obłuża pochodzą z przywileju wystawionego przez klasztor żukowski w 1700 roku; na jego mocy norbertanki nadały Tomaszowi i Katarzynie Borzkom vel Borskim i ich potomnym karczmę we wsi Obłuże. Kolejnym jej właścicielem był Wojciech Borski.

W czasach zaboru pruskiego

W 1772 roku w katastrze Obłuże zostało przedstawione jako duża i zamożna wieś zamieszkana przez 151 osób. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku i kasacie klasztoru norbertańskiego w Żukowie miejscowość stała się własnością królów pruskich z dynastii Hohenzollernów. Folwark do 1811 roku dzierżawiła rodzina Kopperschmidtów, a w późniejszym czasie rodzina Thymianów.

W 1861 roku folwark na Obłużu podzielono między synów Bernarda Thymiana: Stare Obłuże przypadło Augustowi, Nowe natomiast – Theodorowi. Podział ten był aktem samowoli i nie został uznany przez władze pruskie.

W 1871 roku Obłuże zamieszkiwało 228 osób, Stare Obłuże – 138, a folwark Nowe Obłuże – 84. Na przełomie XIX i XX wieku Obłuże należało do powiatu puckiego i urzędu stanu cywilnego na Oksywiu, gdzie znajdowała się siedziba parafii katolickiej. Nieliczni ewangelicy uczęszczali do kościoła w Rumi. Statystyka Stefana Ramułta z końca XIX wieku wskazuje, że we wsi mieszkało 225 Kaszubów katolików oraz 6 Niemców ewangelików, natomiast w części folwarcznej – 31 Niemców i 220 Kaszubów.

Gburski dom rodziny Kurrów-Kurowskich w Obłużu. Fot. Andrzej Busler

W międzywojniu i podczas drugiej wojny światowej

W okresie II RP Obłuże przez długie lata zachowywało swój wiejski charakter. Wyjątkiem były okolice podnóża Kępy Oksywskiej w rejonie obecnych ulic Unruga, Bednarskiej i Cechowej, gdzie powstało dzikie osiedle Obłuże Kolonia zwane Starą Warszawą. W części rolniczej Obłuża największe gospodarstwa należały do Augusta Thymiana (378 ha), Hermanna Thymiana (277 ha), Joanny Ficht (92 ha), Franciszka Kurra (65 ha), Jana Myślisza (56 ha) i Jana Czappa (51 ha).

Trwale w historii Obłuża zapisał się wspomniany Franciszek Kurr-Kurowski (1872‒1939) wywodzący się ze starego kaszubskiego rodu. Według przekazów rodzinnych był on współpracownikiem Antoniego Abrahama, Aleksandra Majkowskiego i ks. Józefa Wryczy. Należał do Związku Powstańców i Wojaków oraz Polskiego Związku Zachodniego. W 1939 roku został zamordowany przez Niemców w Lesie Piaśnickim.

W latach trzydziestych XIX wieku na Obłużu powstała szkoła elementarna. Pierwszym jej nauczycielem był Albrecht Łyskowski, a jego następcą Joseph Lukowitz (Łukowicz?). W 1925 roku w miejscu starej szkoły ludowej stanął nowy gmach Szkoły Podstawowej nr 6 przy ul. Cechowej 22. W 1929 roku na Obłużu postała Ochotnicza Straż Pożarna, której remiza służyła w latach 1934‒1938 jako kaplica.

W 1931 roku na granicy Oksywia i Obłuża swą działalność rozpoczęło przedsiębiorstwo eksportu drewna Paged (Polska Agencja Drzewna sp. z o.o.), założone przez Dyrekcję Lasów Państwowych. Paged w krótkim czasie stał się jedną z najważniejszych firm portowych, zatrudniających w sezonie około 30 proc. ogółu robotników portowych. W 1936 roku Paged przystąpił do budowy osiedla 12 domów z 400 mieszkaniami dla swoich pracowników.

W 1937 roku rozpoczęto budowę kościoła pw. Andrzeja Boboli. Ziemię pod nową parafię podarowali Maria i Ksawery Grubbowie. Już w 1938 roku w jeszcze nieukończonej świątyni odbywały się msze św. Wybuch drugiej wojny światowej zastopował rozpoczęte prace budowlane, a świątynia została uszkodzona na skutek uderzenia bomby i pocisków artyleryjskich. Proboszcza parafii ks. Brunona Olkiewicza zamordowali Niemcy w Lesie Piaśnickim. Po wojnie budowę kościoła kontynuował ks. Wojciech Zieliński, a ukończył w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku ks. Andrzej Czerwiński.

W 1939 roku Obłuże było miejscem zaciekłej obrony przed wojskami niemieckimi. Zginął wówczas najmłodszy w gdyńskiej kampanii obrońca – harcerz Alfred Dyduch, mający wówczas 13 lat. Trzy miesiące później ‒ 11 listopada ‒ Obłuże stało się miejscem pierwszej publicznej egzekucji. Hitlerowcy rozstrzelali dziesięciu chłopców, z których pięciu miało zaledwie 16 lat. Uczynili to w „rewanżu” za wybicie szyby posterunku niemieckiej policji.

Obelisk upamiętniający najmłodszego obrońcę Kępy Oksywskiej w 1939 roku – harcerza Alfreda Dyducha. Fot. Andrzej Busler

Obelisk upamiętniający najmłodszego obrońcę Kępy Oksywskiej w 1939 roku – harcerza Alfreda Dyducha. Fot. Andrzej Busler

Czasy powojenne

Po wojnie Obłuże stopniowo zaczęło się stawać wielką sypialnią Gdyni, w której zamieszkało wielu stoczniowców. Powstały dziesiątki budynków Robotniczej Spółdzielni Mieszkaniowej im. Komuny Paryskiej. W 1975 roku do „starej” Szkoły Podstawowej nr 6 im. Antoniego Abrahama dołączyła Szkoła Podstawowa nr 39, a w późniejszym czasie ‒ kolejne: Szkoła Podstawowa nr 41 (1982), Szkoła Podstawowa nr 44 (1988), Zespół Szkół Katolickich (1992) oraz Ośrodek Szkolno-Wychowawczy nr 1 (1980). Ostatnie dekady to reorganizacje szkół, które przyniosły Zespół Szkół nr 4 (Gimnazjum nr 14 im. Jana Radtkego i Liceum Ogólnokształcące nr XIII im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego), a w późniejszym czasie ostatnią placówkę ‒ Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego nr 2.

W 1989 roku na terenie dzielnicy została erygowana druga parafia – pw. Ducha Świętego i Katarzyny Aleksandryjskiej (kościół zbudowano w 1994 roku).

Kościół pw. Andrzeja Boboli. Fot. Andrzej Busler

Obszar Obłuża był na przestrzeni lat przyłączany do Gdyni w kilku etapach ‒ w 1933 włączono Obłuże Wieś (obszar 393 ha), a wiele lat później w 1971 roku teren obecnego Obłuża Leśnego.

Kluczową arterią łączącą Obłuże z centrum miasta jest Trasa Kwiatkowskiego, jej budowę rozpoczęto jeszcze w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Przez lata inwestycja była realizowana w kilku etapach. Prace zostały ukończone w 1998 roku. W 2008 roku powstał niezwykle ważny odcinek łączący Trasę Kwiatkowskiego z trójmiejską obwodnicą, co pozwoliło na uwolnienie centrum i wielu dzielnic Gdyni od ciężkiego transportu związanego z obsługą portu.

Obecnie Obłuże zajmuje obszar 3,66 km kw., zamieszkuje je blisko 18 tys. osób. Trwa modernizacja kluczowego dla dzielnicy skrzyżowania Unruga i ulic doprowadzających, które ma w zamyśle usprawnić ruch samochodowy na tym obszarze.

Andrzej Busler

 Tekst ukazał się w miesięczniku społeczno-kulturalnym "Pomerania" 05/2024