Haft kaszubski

Bogactwo Kaszub

Haft kaszubski

Jednym z bardziej rozpoznawalnych symboli związanych z Kaszubami jest z pewnością haft kaszubski – mocno rozpowszechniona dziedzina sztuki ludowej tego regionu. W ostatniej dekadzie ponownie uczymy się doceniać wartość rękodzieła, zwłaszcza regionalnego i często unikalnego. Cieszący się wciąż rosnącą popularnością haft ludowy, zasługuje na szczególną uwagę w tej kwestii. Przeszłość to jedno, ale z pewnością haftu kaszubskiego nie powinno się zamykać w dzisiejszych czasach zaledwie w ramach historii i etnografii. Różne odmiany haftu kaszubskiego znajdują obecnie zastosowanie w nowoczesnym wzornictwie tworząc nową gałąź zwaną popularnie etnodesignem.

Historia haftu kaszubskiego w skrócie

Początki tej dziedziny rękodzieła sięgają prawdopodobnie XIII wieku, są ściśle związane z żeńskimi zgromadzeniami zakonnymi. Norbertanki z Żukowa i benedyktynki z Żarnowca skupiały się głównie na motywach kwiatowych, a do XIX wieku główna kompozycja zdobień opierała się na drzewie życia. Stopniowo, ta gałąź sztuki ludowej przekraczała mury klasztorów i stawała się coraz bardziej rozpowszechniona na Kaszubach. Dawne wzornictwo haftu kaszubskiego znajdziemy na czepcach bogatych Kaszubek oraz w zdobieniach mebli, sprzętów domowych oraz ceramiki.

Szkoły haftu kaszubskiego

Na początku XX wieku na Pomorzu wyodrębniło się kilka odmian haftu kaszubskiego zwanych szkołami, charakteryzującymi się odmiennymi technikami i podejściem do zdobień:

• Szkoła wdzydzka uznawana za najstarszą spośród szkół wielobarwnego haftu kaszubskiego. Jej narodziny sięgają początków XX wieku i związane są z Teodorą i Izydorem Gulgowskimi – twórcami Muzeum Kaszubskiego Parku Etnograficznego we Wdzydzach Kiszewskich. Z jednej strony była to wówczas ciekawa promocja i szerzenie kaszubskiej sztuki ludowej, z drugiej strony poprzez zaangażowanie wdzydzkich dziewcząt i kobiet w to dzieło (szczególnie w wolniejszym od pracy okresie zimowym), Gulgowscy z pewnością przyczynili się do polepszenia bytu materialnego miejscowej ludności, znajdując zbyt na tworzone prace hafciarskie. W czasie I wojny światowej rozwój tej dziedziny został zahamowany, jej rozkwit nastąpił w połowie lat dwudziestych XX wieku. Wówczas we Wdzydzach Kiszewskich oraz sąsiednich miejscowościach: Wąglikowicach, Gołuniu i Rybkach, haft wdzydzki kultywowało około stu hafciarek. Szkoła wdzydzka charakteryzuje się niezwykłym bogactwem kolorów dochodzącym do siedemnastu barw. Znajdziemy w niej rzadkie, złamane kolory tj. pomarańczowy, brązowy, morelowy oraz barwy pastelowe. Jest to także odmiana bardzo bogata w różnorodność zdobień i ich charakterystyczny układ, zwłaszcza w środkowej części kompozycji. Często używane motywy to: tulipan, cebula, makówka, bławatek, szyszka, i słoneczko z liśćmi. Szkoła wdzydzka miała ogromny wpływ na rozwój wielu innych, późniejszych odmian wielobarwnego haftu kaszubskiego i stanowi pewien punkt wyjścia w tej dziedzinie. Wspominając o szkole wdzydzkiej trzeba wymienić jeszcze jedną postać - Maksymiliana Lewandowskiego, znajomego małżeństwa Gulgowskich, który zainspirowany działaniami tych regionalistów opracował własną koncepcję haftu wdzydzkiego, ograniczając pulę kolorów i uproszczając kompozycję. Tę wiedzę przekazywał jako nauczyciel w Szkole w Kosobudach oraz na kursach haftu prowadzonych w wielu częściach Pomorza. Z pewnością, odmiana lansowana przez Lewandowskiego była o wiele prostsza technicznie, dlatego to właśnie ona, bardzo mocno przyjęła się w kaszubskim świecie hafciarskim. Lewandowskiego łączyły bliskie relacje z siostrami Ptach z Żukowa. Jego prace hafciarskie stanowiły główną inspirację dla opracowania szkoły żukowskiej. Z pewnością to jednak Teodora Gulgowska była najważniejszą postacią jeśli mówimy o początkach historii wielobarwnego haftu kaszubskiego i to właśnie ona przeszła do zbiorowej świadomości, jako najważniejsza postać związana z tą częścią rękodzieła kaszubskiego. Jej prace, z pewnością były trudniejsze technicznie i odznaczały się wysoką wartością artystyczną.

Haft kaszubski - szkoła wdzydzka. Grafika: Małgorzata Bądkowska/czec.pl

• Szkoła żukowska powstała w 1935 roku, przejmując w dużym stopniu tradycję poklasztornego haftu norbertanek. Jej głównymi propagatorkami były siostry: Jadwiga i Zofia Ptach z Żukowa, które kunszt hafciarski odziedziczyły od swej babci Marianny Okoniewskiej. Szkoła żukowska oparta jest na siedmiu kolorach: trzech odcieniach niebieskiego, czerwonym, żółtym, zielonym i czarnym. Niektóre elementy są czasem wykonywane kolorem brązowym, należą do nich – koszyk lub wazon. Stosuje się następujące ściegi: sznureczek pojedynczy i podwójny, ścieg płaski (atłasowy), krzyżyki, cegiełkę żukowską i węzełki. Obecnie jest to najbardziej rozpowszechniona i rozpoznawalna szkoła haftu kaszubskiego.

Haft kaszubski - szkoła żukowska. Grafika: Małgorzata Bądkowska/czec.pl

• Szkoła pucka jest bezpośrednim nawiązaniem do haftu klasztornego benedyktynek z Żarnowca. Powstała w okresie międzywojnia i nawiązuje do działalności hafciarskiej Antoniny Pronobis i Heleny Miotk. Aktywną propagatorką szkoły puckiej była także Bronisława Wrycza-Plińska. Wzory podkreślają przede wszystkim morski charakter regionu, z którym haft pucki jest związany – znajdziemy tutaj tradycję Pobrzeża Kaszubskiego, określanego popularnie Nordą. Szkoła pucka wprowadziła do haftu kaszubskiego elementy zdobień związane z morzem tj. mikołajek nadmorski, sieć, fale, bałwanek i koniczynka. To także haft siedmiobarwny: charakteryzuje się wyraźnym, słonecznymi kolorem żółtym, intensywnymi odcieniami niebieskiego, przygaszoną czerwienią, ciemną zielenią i czernią.

Haft kaszubski - szkoła pucka. Grafika: Małgorzata Bądkowska/czec.pl

• Szkoła wejherowska związaną z działalnością Franciszki Majkowskiej (1882–1967) – siostry lidera ruchu młodokaszubskiego – Aleksandra Majkowskiego. Jej początek określa się na koniec lat pięćdziesiątych XX wieku. W kolorystyce tej odmiany znajdziemy więcej motywów czerwonych (dość jaskrawych) i żółtych (cytrynowych), trzy odcienie niebieskiego (aż do granatu), zielony i czarny. Franciszka Majkowska wprowadziła motywy: dalii, chryzantemy, groszku, bzu, astra, pąka hiacyntu i kąkola. Poza Franciszką Majkowską do znanych propagatorek haftu wejherowskiego należały: Elżbieta Ebel oraz Anna Konkel.

Haft kaszubski - szkoła wejherowska. Grafika: Małgorzata Bądkowska/czec.pl

• Szkoła tucholska, której główny ośrodek powstał w latach sześćdziesiątych XX wieku w Tucholi, poza Kaszubami, ale z silnymi wpływami sztuki ludowej tego regionu. Jest to jedna z trudniejszych szkół haftu wymagająca od tworzących dobrego wyczucia i rozłożenia palety barw, która obejmuje co najmniej jedenaście kolorów od złota do bursztynu. Haft tucholski znajdziemy na płótnie białym, ale także bardzo często – na szarym. Charakterystycznymi motywami są: stokrotka, storczyk, róg obfitości, kilka odmian chabru, makówka i niezapominajka.

Haft kaszubski - szkoła tucholska. Grafika: Małgorzata Bądkowska/czec.pl

• Szkoła borowiacka wywodzi się z ośrodka tucholskiego. Wzory tego haftu mocno opierają się na szkole żukowskiej, ale skrajnie inna jest kolorystyka. Na początku w hafcie borowiackim stosowano jeden odcień koloru żółtego, w miarę upływu lat rozszerzono tę skromną paletę o kolejne trzy odcienie tej barwy. Współczesny haft borowiacki obejmuje siedem kolorów: jasnożółty, słoneczny żółty, złoty przyćmiony, złoty brąz, złoty oliwkowy, pomarańczowy i brązowy. Cechą różniącą wzory borowiackie od innych szkół jest przecinanie się łodyg i wąsów, tworzących ciekawe kompozycje. W motywach znajdziemy często: węzełki (kropki) oraz płatki kwiatów dzielone na pół. W początkach szkoły borowiackiej główną postacią i propagatorką tej odmiany haftu była Honorata Bloch. Dziś, w Tucholi znajdziemy kilka zespołów hafciarskich propagujących haft borowiacki z następującymi liderkami: Antoniną Olszewską, Marianną Weilandt i Barbarą Jankowską.

• Szkoła słupska jest najmłodszą odmianą haftu kaszubskiego. Jej wzornictwo nie nawiązuje do tradycji hafciarskiej, która nie funkcjonowała w tej części Pomorza. Znajdziemy nawiązania do innych dziedzin rękodzieła: zdobień mebli i ceramiki. Wzornictwo to nawiązywało do motywów roślinnych: stylizowanych tulipanów, róż, niezapominajek, wisienek, margerytek, bratków, piwonii, palmet, dzikiego wina i gwiazd morskich. Odmienna, od innych szkół haftu jest kolorystyka szkoły słupskiej. Znajdziemy w niej cztery odcienie niebieskiego (od błękitu do granatu), żółty, brąz, dwa odcienie zielonego (jasny i ciemny). Do powstania haftu słupskiego w latach dziewięćdziesiątych XX wieku przyczynili się: Hugona Ostrowska-Wójcik (etnograf z Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku) oraz plastycy: Dorota Sikorska-Łaźny i Mieczysław Łaźny.

Haft kaszubski - szkoła słupska. Grafika: Małgorzata Bądkowska/czec.pl

• Szkoła czepcowa nazywana również "złotnicą", wykonywana złotymi i srebrnymi niciami na aksamicie. Technicznie jest najbardziej wymagającą odmianą haftu kaszubskiego, tworzona tzw. szychem (bawełnianą nicią owiniętą drucikiem). Haft czepcowy jest jedną z najstarszych szkół haftu kaszubskiego, kultywowaną przez zakonnice w Żukowie i Żarnowcu. Niegdyś, tą techniką ozdabiano czepce bogatych Kaszubek – szlachcianek oraz bogatych gburek (żon bogatych gospodarzy). Prawo do noszenia czepca miały jedynie mężatki. Te piękne, bogato zdobione okrycia głowy świadczyły o zamożności ich właścicielek. W latach pięćdziesiątych XX wieku dwie hafciarki związane ze szkołą żukowską – Zofia i Jadwiga Ptachówny, zaczęły wykorzystywać wzory czepcowe do tworzenia serwet i i obrusów. Dziś, złotnicą poza czepcami ozdabia się różne części garderoby oraz jej dodatki. Więcej o współczesnych zabiegach związanych z pielęgnowaniem tej odmiany haftu kaszubskiego można przeczytać - wejdź tutaj.

Haft kaszubski - szkoła czepcowa. Grafika: Małgorzata Bądkowska/czec.pl

• Szkoła gdańska do jej rozpowszechnienia przyczyniła się znana hafciarka Anna Konkel (1923–2008), uczennica Franciszki Majkowskiej. Według relacji Ryszarda Konkela (syna Anny Konkel) oraz wejherowskiej hafciarki Ludwiki Wesserling – szkoła gdańska haftu kaszubskiego powstała dzięki wykorzystaniu dawnych motywów ze starego, zniszczonego obrusa przekazanego Annie Konkel przez ks. prałata Franciszka Gruczę – zrzeszeńca, znanego działacza kaszubskiego. Ksiądz otrzymał wspomniany obrus będąc wikarym na parafii w Gdańsku-Oliwie w latach 1945–1946. W późniejszych latach wielokrotnie namawiał  hafciarkę wspólnie z Otto Kulcke (1922–2005) – przedwojennym gdańszczaninem, mieszkającym po wojnie w Niemczech do stworzenia gdańskiej szkoły haftu. Anna Konkel zaprezentowała szerzej swe autorskie kompilacje wzorów gdańskich podczas Konkursu Hafciarskiego w Lini w 2001 roku, gdzie spotkały się z dużym zainteresowaniem. Gdańską odmianę haftu upowszechnia od lat Klub Hafciarski „Tulpa”, działający przy wejherowskim oddziale Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Anna Konkel była honorowym prezesem „Tulpy”, a dla wielu jej członków mentorem i przewodnikiem po świecie haftu kaszubskiego.

Wzornictwo szkoły gdańskiej jest oryginalne w zestawieniu z innymi szkołami haftu kaszubskiego. Cechuje ją geometryzacja i uproszczenie form. Cechą odróżniającą od innych szkół jest kształt tulipanów i rozet oraz mniejsza ilość motywów. We wzorach szkoły gdańskiej znajdziemy jednak atrybuty, których próżno szukać w innych odmianach haftu kaszubskiego tj. porzeczki, winogrona, liście wiśni oraz inną formę owoców tej rośliny (w podwójnej obwódce z gałązką). Cechą najbardziej odróżniającą jest jednak kolorystyka odchodząca od popularnej stylistyki haftu siedmiobarwnego.  Szkoła gdańska opiera się na trzech odcieniach koloru niebieskiego: jasnoniebieskim, średnio niebieskim oraz ciemnoniebieskim, budząc skojarzenie z charakterystyczną, znaną niegdyś w Gdańsku – biało-kobaltową ceramiką importowaną w XVII-XVIII z Niderlandów, z którymi to portowe miasto miało od wieków duże związki. Te międzynarodowe relacje znajdywały także odzwierciedlenie w zdobnictwie lokalnego rzemiosła artystycznego – w szczególności ceramiki. Opisywane wzornictwo znajdziemy również na holenderskich flizach – płytkach ściennych masowo sprowadzanych niegdyś do Gdańska. W XVII i XVIII wieku panowała moda wśród bogatych mieszczan gdańskich na dekorowanie flizami wnętrz swych domów – pieców i kominków. Projekty nawiązujące do tych kompozycji natrafiamy w wielu autorskich kompilacjach Anny Konkel.

Technika szkoły gdańskiej opiera się na podstawowych ściegach haftu kaszubskiego: hafcie płaskim, łodygi kwiatów, wąsy, obwódki winogron, wypełnienia liści i kwiatów wyszywa się sznureczkiem i pojedynczą nitką, natomiast drobne punkty – węzełkami. Elementy okrągłe (wisienki, winogrona i porzeczki) obszywa się pojedynczą, ciemnoniebieską nicią, a wypełnienia jasnoniebieską.

Haft kaszubski - szkoła gdańska. Grafika: Małgorzata Bądkowska/czec.pl

Andrzej Busler