Językoznawstwo

 

Język kaszubski 

Język kaszubski należy do języków słowiańskich, które z kolei stanowią rodzinę w ramach języków indoeuropejskich obejmujących tereny od Indii po zachodnią Europę. Zazwyczaj języki słowiańskie dzieli się na 3 grupy:

‒ południowosłowiańską (m.in. serbski, chorwacki, bośniacki, słoweński),

‒  wschodniosłowiańską: (m.in. rosyjski i ukraiński),

‒  zachodniosłowiańską: czeski, słowacki, dolno i górnołużycki, wymarły już połabski, polski i właśnie kaszubski.

Języki słowiańskie mają między sobą wiele podobieństw, co dobrze ukazuje publikacja Med Slovani/Among the Slavs wydana w 2017 r. przez Uniwersytet w Ljubljanie (Słowenia). Porównajmy np. słownictwo związane z kolorami i podstawowe pytania w różnych językach słowiańskich (w tym oczywiście w języku kaszubskim).

 

Badania naukowe języka kaszubskiego

Badania kaszubszczyzny mają długą tradycję. O mowie kaszubskiej wspominali np. Thomas Kantzow w Kronice Pomeranii (ok. 1536 r.) i Łukasz Górnicki w utworze Dworzanin polski (1566). Z XVI i XVII w. mamy pierwsze pośrednie informacje o tym języku od pastorów z Bytowa i Smołdzina – Szymona Krofeja Duchowne piesnie D. Marcina Luthera... (1586) i Michała Pontanusa Mały Catechism D. Marciná Lutherá... (1643).

Niemiecki sorabista Karl Gottlob von Anton (1751–1818) wykorzystał w 1781 r. ok. trzystu kaszubskich wyrażeń z Pomorza Zachodniego częściowo ujętych w książce Erste Linien eines Versuches… Jego materiały zgłębiał w 1840 r. rosyjski slawista I. I. Srezniewski (1812–1880), a przez niego budziciel Kaszubów Florian Ceynowa.

W 1856 r. na życzenie Akademii Nauk w Petersburgu przyjechał na Kaszuby Aleksander F. Hilferding. W książce Ostatki Słavjan na jużnom beregu Bałtijskago Morja (1862) opisał on m.in. cechy językowe kaszubszczyzny, zapisał różne teksty i stworzył słowniczek. Był on pierwszym naukowcem, który badał cały obszar Kaszub.

Wśród badaczy kaszubszczyzny należy jeszcze wskazać Stefana Ramułta, autora Słownika języka pomorskiego, czyli kaszubskiego (1893). We wstępie do tego dzieła czytamy m.in. takie zdania: Mowa Kaszubów i Słowieńców nie jest bynajmniej narzeczem polskiem, ale odrębnym językiem słowiańskim; Mowa Kaszubów i Słowieńców tudzież mowa Połabian są narzeczami jednego i tego samego języka; Język pomorski zajmuje stanowisko pośrednie między językiem polskim a grupą narzeczy serbskich.

Ostatnie wznowienie "Słownika języka pomorskiego, czyli kaszubskiego" Stefana Ramułta.

 

Wielkie zasługi dla badań języka kaszubskiego ma też niemiecki uczony Friedrich Lorentz, a z polskich: Kazimierz Nitsch, Tadeusz Lehr-Spławiński, Hanna Popowska-Taborska, Jadwiga Zieniukowa i wielu innych. Szczególne miejsce wśród badaczy kaszubszczyzny ma dwóch profesorów z Uniwersytetu Gdańskiego: Jerzy Treder i Edward Breza.

Więcej na temat badań nad językiem kaszubskim znajdziecie m.in. w książce Spòdlowô wiédzô ò kaszëbiznie Jerzego Tredera. Jak pisał jej autor, kaszubszczyzna jest językiem, ponieważ ma dostateczną swoistość samej sfery językowej, posiada osobne piśmiennictwo i literaturę, w której jest widoczna dbałość o rozwój języka, towarzyszy mu własna kultura i nastawienie na odrębność (tak spontanicznie, tj. wśród szerokich rzesz ludzi, jak też świadome, tj. wśród elit i inteligencji).

Kaszubszczyźnie w okresie międzywojennym i zwłaszcza w czasach komunistycznych odmawiano statusu języka i niektórzy, zwłaszcza polscy uczeni uważali ją za dialekt albo gwarę polszczyzny. Po 1989 r. sytuacja się zmieniła i badacze coraz częściej uznawali istnienie języka kaszubskiego.

Obecnie kaszubszczyzna jest jedynym uznanym prawnie w Polsce językiem regionalnym (na mocy ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym). Istnieje możliwość używania go przed organami gminy i w edukacji. Około 20 tys. dzieci i młodzieży uczy się kaszubskiego w szkołach podstawowych i średnich. Od 2005 roku można zdawać z niego egzamin maturalny. W języku kaszubskim (w całości lub częściowo) wydawane są czasopisma, zwłaszcza miesięcznik kulturalno-społeczny „Pomerania”, gdzie w każdym numerze przynajmniej 30 stron jest publikowanych po kaszubsku. Poza tym rocznie ukazuje się 10 edukacyjnych dodatków do tego pisma („Najô Ùczba”) oraz cztery literackie „Stegna”. Nieregularnie wychodzi też religijne pismo „Zwónk kaszëbsczi”.

"Pomerania" i "Stegna".

 

Ukazuje się również wiele książek w języku kaszubskim. Są one adresowane do czytelników w różnym wieku. Oto okładki wybranych publikacji dla dzieci:

Książki dla dzieci w wersji językowej - kaszubsko-polskiej.

Od kilku lat ukazuje się ciekawa seria przygód Weronki - dziewczynki z Kaszub.

 

Dla dorosłych po kaszubsku wychodzą zarówno tomiki poetyckie, jak i utwory prozą. Najważniejszym dziełem literackim w języku kaszubskim jest Żëcé i przigòdë Remùsa Aleksandra Majkowskiego. Książka ta po raz pierwszy ukazała się w 1938 r. i doczekała się kilkunastu wydań, została przetłumaczona w całości lub częściowo m.in. na język polski, niemiecki, francuski i angielski. Więcej informacji o tym dziele można znaleźć - wejdź tutaj.

Ważną rolę w popularyzowaniu języka kaszubskiego odgrywają tłumaczenia dzieł literatury światowej. Jednym z nich jest Pan Tadeusz Adama Mickiewicza przetłumaczony przez Stanisława Jankego. Z innych tłumaczeń warto wymienić m.in. Romea i Julię, Kubusia Puchatka czy Anię z Zielonego Wzgórza.

Ania z Zielonego Wzgórza w tłumaczeniu na język kaszubski.

 

Najbogatszy zbiór kaszubskiej literatury znajduje się w Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie. Bogate zasoby posiada też m.in. Kaszubskie Forum Kultury w Gdyni. Kaszubskojęzyczne książki można nabywać w księgarniach stacjonarnych oraz internetowych (m.in. na stronie www.czec.pl).

Po kaszubsku emitowane są programy radiowe (regularnie w Radio Kaszëbë, Radio Gdańsk i Radio Koszalin) oraz telewizyjne (zwłaszcza w TVG – np. program „Farwë Kaszëb” – oraz w Twojej Telewizji Morskiej i Twojej Telewizji Religijnej (np. „Kaszëbskô Knéga”, „Kaszëbskô Ewanielëjô” i „Gôdczi ò wierze”).

Po kaszubsku jest też odprawiana liturgia słowa w kościołach. Pomocą do tego są modlitewniki, lekcjonarz, śpiewniki kościelne, a zwłaszcza tłumaczenia Biblii na język kaszubski. Największe dokonania ma tu o. prof. Adam Ryszard Sikora, który przetłumaczył z języków oryginalnych m.in. Ewangelie i Pięcioksiąg.

Na Uniwersytecie Gdańskim funkcjonuje odrębny kierunek: etnofilologia kaszubska, którego studenci zgłębiają tajniki języka kaszubskiego oraz poznają kaszubską kulturę i historię.

Nad poprawnością literackiej kaszubszczyzny, jej standaryzacją i normalizacją czuwa Rada Języka Kaszubskiego, która wydaje co roku „Biuletyn Języka Kaszubskiego”.

Jeden z roczników "Biuletynu Języka Kaszubskiego".

 

Nauczyć się języka kaszubskiego można z wielu podręczników dla dzieci i dorosłych. Wychodzą również prace naukowe po kaszubsku. Pierwszą napisała dr hab. Hanna Makurat. Nosi ona tytuł: Interferencjowé przejinaczi w gôdce bilingwalny spòlëznë Kaszub. Pomocą w nauce mogą być też fiszki autorstwa Aleksandry i Dariusza Majkowskich 

Nieustannie wychodzą nowe słowniki języka kaszubskiego, ale najważniejszym z nich wciąż pozostaje Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej ks. Bernarda Sychty. Jego siedem tomów ukazywało się w latach 1967–76. Dzieło to gromadzi ok. 61 tys. wyrazów. Słownictwo jest prezentowane w powiązaniu z kulturą duchową i materialną Kaszub. Autor zawarł tu wiele bajek, opowiadań i zagadek. Warto zwrócić uwagę, że pojawiają się też słowniczki kaszubsko-angielskie, a ostatnio bardzo obszerny Słownik kaszubsko-serbski autorstwa Dušana Paždjerskiego i Hanny Makurat-Snuzik.

Dariusz Majkowski